تاب‌آوری ایران در بحران‌ها

تاب‌آوری ایران در بحران‌ها

تحلیل جامع روندهای اخیر و سازوکارهای مقاومت سیستمی

مبانی نظری و چارچوب تحلیل تاب‌آوری سیستمی در ایران

ارزیابی تاب‌آوری ملی در جمهوری اسلامی ایران، مستلزم چارچوبی تحلیلی است که توانایی سیستم‌های پیچیده این کشور را در برابر تهدیدات مزمن (مانند تحریم، خشکسالی) و شوک‌های ناگهانی (نظیر بلایای طبیعی و ناترازی انرژی) مورد سنجش قرار دهد.

تاب‌آوری، در ادبیات علمی، فراتر از توانایی صرفاً “مقاومت” یا “بقا” تعریف می‌شود؛ بلکه به معنای توانایی یک سیستم بزرگ (مانند اقتصاد، دولت، جامعه یا زیرساخت) برای جذب آشفتگی و سازماندهی مجدد است، به طوری که ضمن تحمل تغییر، وظایف حیاتی، ساختار و مشخصات یکسانی را حفظ کند.۱

تاب‌آوری سیستمی یک توانایی پویا برای پیش‌بینی، سازگاری، هماهنگی و نوسازی است تا سیستم بتواند در یک محیط پر از عدم‌قطعیت ادامه حیات دهد.۲

تعریف چندوجهی تاب‌آوری سیستمی و گستره بحران‌ها

بحران‌ها در ایران ابعاد گوناگونی دارند که تحلیل تاب‌آوری را پیچیده می‌سازد.

از بی ثباتی‌های اقتصادی و اختلالات دیجیتال تا افزایش مخاطرات طبیعی، این مجموعه از تهدیدات، اهمیت حفظ کارکرد، سازگاری و بازسازی را به یک مزیت استراتژیک تبدیل کرده است.۲

در سطح برنامه‌ریزی، تلاش شده تا این مفهوم به صورت جامع مدل‌سازی شود. در تشریح برنامه جامع تاب‌آوری شهری، سیستم تاب‌آوری با تکیه بر تئوری مدلسازی USAH، به پنج لایه مختلف شکسته شده است.۳

این لایه‌ها شامل تعیین اهداف کارکردی شهر (مانند اسکان، امنیت اقتصادی-اجتماعی و خدمات)، تعیین اولویت‌ها و ارزش‌های تاب‌آوری بر اساس ریسک‌های مواجه (نظیر تنش آبی یا انرژی)، و شناسایی شش کارکرد اصلی سیستم (شامل تاب‌آوری زیرساخت‌ها، ساختمان‌ها، اقتصادی و اجتماعی، زیست‌محیطی، و نظام حکمرانی) هستند.۳

در مراحل بعدی، این کارکردها به ۳۵ ماژول قابل اندازه‌گیری (مانند حمل‌ونقل، آب، انرژی، مخابرات) و سپس به زیرماژول‌های مستقل تفکیک می‌شوند.۳

این ساختار لایه‌ای نشان‌دهنده یک رویکرد جامع‌نگر در سطح نهادی برای مدیریت ریسک‌های متعدد است.

تحلیل ساختاری شکنندگی اقتصاد ایران (۱۳۷۵-۱۳۹۲)

بررسی‌های کمی بر شاخص تاب‌آوری اقتصاد ایران در دوره‌های تاریخی، نشان‌دهنده پایین بودن سطح کلی تاب‌آوری بوده است.

نتایج مطالعات با استفاده از شاخص‌های تطبیقی در طول دوره زمانی ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۲ نشان می‌دهد که مقدار شاخص تاب‌آوری، صرف نظر از روندهای افزایشی یا کاهشی، پایین بوده و تقریباً در تمامی این دوره کمتر از ۰.۵ قرار داشته است.۱

این مطالعات نشان داد که تاب‌آوری در سال ۱۳۸۰ به حداکثر خود رسید که دلیل آن به طور مستقیم به کاهش کسری بودجه، کاهش نرخ تورم و همچنین بهبود مؤلفه‌های حکمرانی نسبت داده شد.۱

با این حال، از سال ۱۳۸۶ به بعد، شاخص تاب‌آوری در پایین‌ترین حد خود قرار گرفت. تحلیل‌ها بیان می‌کنند که دلیل اصلی این افت فاحش، بدتر شدن مؤلفه‌های حکمرانی و کارایی بازار بوده است.۱

این یافته‌ها یک اصل حیاتی را در مورد تاب‌آوری ایران آشکار می‌سازد: ریشه اصلی شکنندگی‌های سیستمی و پایین بودن تاب‌آوری اقتصادی، صرفاً فنی یا ناشی از شوک‌های خارجی نیست؛ بلکه یک «بحران مزمن در حکمرانی و کارایی بازار» است که حتی در شرایط ثبات نسبی اقتصادی نیز اجازه نمی‌دهد سیستم به ظرفیت جذب شوک و سازماندهی مجدد خود دست یابد.۱

اگرچه در سطح برنامه‌ریزی، اهمیت تاب‌آوری سیستمی و زیرساختی پذیرفته شده است ۳، ضعف در اجرای سیاست‌ها و نارسایی‌های نهادی، موانع اصلی تاب‌آوری بوده‌اند.

نیروهای درون‌زا و برون‌زای تاب‌آوری اجتماعی

جامعه ایران در مواجهه با تهدیدهای ترکیبی، بر دارایی‌های راهبردی بومی متکی است.۴

این دارایی‌ها شامل «خوداتکایی در فناوری‌های راهبردی» و «فرهنگ ایثار و مسئولیت‌پذیری» است که کارآمدی زیادی در پاسخ به بحران‌ها فراهم می‌آورد.۴ مسئولیت‌پذیری فردی زمینه‌ساز مسئولیت‌پذیری اجتماعی و دیگرخواهی است.۵

این انسجام اجتماعی به کاهش آسیب‌پذیری در برابر بلایای طبیعی و غیرطبیعی کمک می‌کند و نیازمند سیستم مدیریت بحران قوی و مهیا نمودن منابع است.۶

با این حال، تحلیل اهمیت-عملکرد (IPA) نشان می‌دهد که شکاف‌های مهمی در این سیستم وجود دارد.

در حالی که فرهنگ ایثار یک نیروی محرک است، مهم‌ترین مؤلفه‌هایی که بیشترین اهمیت را برای ارتقای تاب‌آوری دارند، اما در حال حاضر نیازمند سرمایه‌گذاری و توجه هستند، «تحقق عدالت اجتماعی» و «ظرفیت مشارکت‌دهی مردم‌محور» هستند.۴

این تفاوت میان دارایی‌های موجود (فرهنگ ایثار) و اولویت‌های راهبردی (عدالت اجتماعی)، نشان می‌دهد که مکانیزم‌های بومی ایران برای بقا و تحمل شوک‌ها بسیار قوی عمل می‌کنند ۲؛ اما سیستم به دلیل ضعف در عدالت و مشارکت، قادر به تکمیل چرخه تاب‌آوری، یعنی سازگاری پویا و تقویت، نیست.

تاب‌آوری پایدار نیازمند بازتولید منابع اعتماد و سرمایه اجتماعی است، در حالی که اتکا صرف به مقاومت و ایثار عمومی، بدون جبران شکاف‌های عدالت اجتماعی، در بلندمدت منجر به فرسایش این سرمایه اجتماعی می‌شود.

ارتقای تاب‌آوری، بیش از تخصیص منابع جدید، در گرو فعال‌سازی مؤثر ظرفیت‌های مردمی و توجه به «حکمرانی شبکه‌ای» است.۴

تحلیل تاب‌آوری اقتصاد کلان: رکود تورمی و افول سرمایه‌گذاری

اقتصاد ایران در سال‌های اخیر، تحت تأثیر نوسانات قیمت نفت، تحریم‌ها و سیاست‌های داخلی، مسیری نوسانی را طی کرده است.۷

با وجود برخی دستاوردهای موقت، داده‌های جدید حاکی از شکنندگی عمیق درونی و حرکت به سمت شرایط رکود تورمی است.

چشم‌انداز اقتصاد کلان: حرکت به سوی رکود تورمی (۱۴۰۳)

اقتصاد ایران در سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲، با عبور از اوج تبعات کرونا و افزایش نسبی صادرات نفت، میانگین رشد اقتصادی حدود ۳.۴ درصد را ثبت کرد.۸

با این حال، این شتاب در سال ۱۴۰۳ کاهش یافت و نرخ رشد اقتصادی به حدود ۳ درصد رسید.۸ رئیس اتاق تهران با استناد به گزارش‌ها، نسبت به تشدید رکود تورمی هشدار داده است.۸

تجزیه و تحلیل دقیق‌تر بخش‌های اقتصادی در سال ۱۴۰۳ (نسبت به ۱۴۰۲) نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده در بخش‌های مولد است:

• رشد بخش نفت و گاز، که در سال ۱۴۰۲ به ۱۴.۷ درصد رسیده بود ۹، در سال ۱۴۰۳ به ۶.۲ درصد کاهش یافته است.۸
• رشد بخش صنعت از ۱.۹ درصد به ۱.۶ درصد تنزل یافته است.۸
• بخش معدن از ۲.۲ درصد رشد مثبت به منفی ۰.۵ درصد سقوط کرده است.۸
• رشد بخش ساختمان از ۳.۶ درصد به ۰.۵ درصد رسیده است.۸

علاوه بر این، شاخص‌های سمت تقاضا نیز نشان‌دهنده انقباض است. مصرف نهایی بخش خصوصی که در سال ۱۴۰۲ رشد ۱.۴ درصدی داشت، در سال ۱۴۰۳ به منفی ۰.۱ درصد رسید.۸

این انقباض مصرف و کاهش تقاضای کل، همزمان با رشد پایین تولید، شواهد محکمی برای حرکت به سمت رکود تورمی فراهم می‌کند و تاب‌آوری اقتصاد کلان را در برابر شوک‌های داخلی کاهش می‌دهد.

وضعیت سرمایه‌گذاری و زنگ خطر فرسودگی صنعتی

یکی از ابعاد کلیدی تاب‌آوری بلندمدت، توانایی یک اقتصاد برای جایگزینی سرمایه مستهلک و خلق ظرفیت‌های جدید است که در شاخص تشکیل سرمایه ثابت ناخالص (GVCF) منعکس می‌شود.

نرخ رشد GVCF که در سال ۱۴۰۲ به ۷.۲ درصد رسیده بود (عمدتاً به دلیل بهبود سرمایه‌گذاری در بخش ساختمان) ۹، در سال ۱۴۰۳ به ۳.۸ درصد کاهش یافته است.۱۰

این نزول شتاب سرمایه‌گذاری، در کنار رشد ۱.۶ درصدی بخش صنعت در ۱۴۰۳، یک تهدید جدی برای تاب‌آوری صنعتی تلقی می‌شود. برای ایران به عنوان کشوری در حال توسعه، رشد صنعتی بالای ۵ درصد یک ضرورت است.۱۱

رشد محدود ۱.۶ درصدی در صنعت، صرفاً نشانه «تلاش برای زنده ماندن» تلقی می‌شود تا «قدرت صنعتی».۱۱

تحلیل ساختاری نشان می‌دهد که نرخ استهلاک سرمایه‌گذاری در بخش صنایع از رشد صنعتی پیشی گرفته است.۱۱

این امر نه تنها فرسودگی تجهیزات را تأیید می‌کند، بلکه نشان‌دهنده این واقعیت است که رشد موجود در صنعت بیشتر نتیجه استفاده از ظرفیت‌های قدیمی و حداقلی است تا زایش بهره‌وری یا نوآوری.۱۱

بنابراین، اگر سرمایه‌گذاری جدید نتواند نرخ استهلاک را جبران کند، هرگونه شوک آتی (تحریم جدید یا ناترازی انرژی) به دلیل فرسودگی زیرساخت‌های مولد، منجر به افت شدید GDP در بخش غیرنفتی خواهد شد.

این مدل رشد، متکی بر استخراج منابع (نفت/گاز) و استفاده بیش از حد از دارایی‌های موجود است و فاقد پایداری لازم برای سازگاری پویا با محیط اقتصادی جهانی است.

توازن تجارت خارجی و مدیریت منابع ارزی (۱۴۰۱-۱۴۰۴)

تاب‌آوری اقتصاد خارجی ایران تا حد زیادی با افزایش صادرات غیرنفتی در سال‌های اخیر تثبیت شده است.

در سال گذشته (احتمالاً ۱۴۰۲)، صادرات غیرنفتی با رشد ۱۵.۸ درصدی به رکورد ۵۷ میلیارد دلار رسید.۱۲

در نیمه نخست سال ۱۴۰۴، ارزش کل صادرات غیرنفتی به ۲۵.۹۴۴ میلیون دلار رسید که از نظر ارزشی تقریباً برابر با سال قبل بود، اما از نظر وزنی ۶ درصد افزایش یافته است.۱۲

در مقابل، مدیریت منابع ارزی کشور تلاش کرده است تا تراز تجاری را بهبود بخشد. واردات در شش ماهه اول سال ۱۴۰۴، با کاهش ۱۵ درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل، به ۲۸.۳۶۷ میلیارد دلار رسید.۱۲

این کاهش کنترل‌شده در واردات، تراز تجاری منفی کشور را بهبود می‌بخشد.

با این حال، این کاهش واردات یک شمشیر دولبه است. ۸۵ درصد واردات ایران شامل مواد اولیه و کالاهای سرمایه‌ای است.۱۲ کاهش ۱۵ درصدی در واردات این اقلام ضروری، در حالی که هدف بهبود تراز تجاری است، در عمل می‌تواند منجر به کاهش دسترسی صنایع داخلی به مواد اولیه و ماشین‌آلات شود.

پیامد بلندمدت این سیاست، کاهش ظرفیت عملیاتی تولید (Capacity Utilization) و تسریع روند فرسودگی صنعتی خواهد بود که تاب‌آوری صنعتی را در برابر شوک‌های آینده کاهش داده و رکود تورمی را تشدید می‌کند.

تاب‌آوری تولید استراتژیک و عمق بومی‌سازی

در سال‌های اخیر، تمرکز بر خودکفایی در زنجیره‌های ارزش حیاتی، از جمله امنیت غذایی و صنایع پیشرفته، به عنوان یکی از راهبردهای اصلی تاب‌آوری در برابر تحریم‌ها و شوک‌های جهانی پیگیری شده است.

امنیت غذایی: گندم و هوشمندسازی مدیریت منابع

دستیابی به خودکفایی در تأمین گندم مورد نیاز خبازی‌ها، یک دستاورد بزرگ در برابر شوک امنیت غذایی است.

در سال زراعی ۱۴۰۲، میزان خرید تضمینی گندم به بیش از ۱۰ میلیون و ۳۵۰ هزار تن رسید که نشان‌دهنده رشد ۱۲۹ درصدی نسبت به سال ۱۴۰۱ است.۱۴

در حوزه مدیریت منابع، هوشمندسازی نانوایی‌ها منجر به جلوگیری از انحراف ۱.۵ میلیون تن آرد یارانه‌ای از چرخه مصرف شده است که معادل ۲۷ هزار میلیارد تومان صرفه‌جویی ریالی را در پی داشته است.۱۴

این اقدام نشان‌دهنده موفقیت در اعمال یک تاب‌آوری مدیریتی برای حفظ منابع یارانه‌ای و جلوگیری از قاچاق در برابر اختلالات داخلی است. در حال حاضر بیش از ۷۸ هزار نانوایی به سامانه هوشمندسازی متصل شده‌اند.۱۴

با وجود این موفقیت، یک چالش ساختاری در بخش کشاورزی وجود دارد: خودکفایی در گندم در بستر بحران شدید آب ۱۵ و بدون اصلاح الگوی کشت محصولات پرآب‌بر محقق شده است.۱۶

این خودکفایی در کوتاه‌مدت ثبات ایجاد می‌کند، اما به دلیل فشار مضاعف بر منابع آبی تجدیدناپذیر، پایداری بلندمدت آن در برابر خشکسالی‌های آتی به شدت زیر سؤال است.

این نوع تاب‌آوری، بیشتر حالت ایستاتیک دارد و نتوانسته است به یک توانایی سازگار تبدیل شود.

پیشرفت‌های فناورانه در صنعت درمان و دارو

بحران کووید-۱۹، نبوغ دانشمندان ایرانی را در شرایط سخت سیاسی فعال کرد.۱۷

کشور با تکیه بر توان داخلی، موفق به تولید واکسن‌های متعددی نظیر «کوو ایران برکت» (مبتنی بر فناوری ویروس غیرفعال) و واکسن رازی (مبتنی بر فناوری پروتئین نوترکیب) شد.۱۷

نتایج مطالعات، اثربخشی قابل قبول و عوارض قابل چشم‌پوشی واکسن‌های داخلی را تأیید کرد و زیرساخت‌ها برای تولید انبوه واکسن مورد نیاز کشور فراهم شدند.۱۸

این موفقیت نماد توانایی در بومی‌سازی سریع فناوری‌های پیشرفته در زمان شوک‌های جهانی است.

این فرآیند با حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های دارو، درمان و تجهیزات پزشکی (نظیر مخازن طبی) تکمیل شده است تا وابستگی کشور در حوزه امنیت سلامت به خارج کاهش یابد.۱۹

خودکفایی در صنایع حیاتی (پتروشیمی و معدن)

صنایع مادر نیز گام‌های بزرگی در جهت کاهش وابستگی برداشته‌اند. در صنعت پتروشیمی، به همت متخصصان داخلی و شرکت‌های دانش‌بنیان، بومی‌سازی تولید کاتالیست به بیش از ۹۰ درصد رسیده است و این کاتالیست‌ها با تناژ بالا در کشور تولید و حتی صادر می‌شوند.۲۱ این دستاوردها، استقلال صنعتی را نسبت به دوران پیش از انقلاب (که ۱۰۰٪ وابسته بود) افزایش داده است.۲۱

در بخش معدن، با اجرای برنامه‌های بومی‌سازی تجهیزات و ماشین‌آلات، صرفه‌جویی ارزی ۱.۷ میلیارد دلاری در سه سال گذشته به دست آمده است.۲۳

علاوه بر این، ورود هوش مصنوعی (AI) در این صنعت، با تحلیل داده‌های عملیاتی، شبیه‌سازی و مهندسی معکوس هوشمند، به تسریع فرآیند بومی‌سازی طراحی و تولید قطعات پیچیده کمک کرده است.۲۳

چالش ظرفیت بلااستفاده (Capacity Gap): با وجود این پیشرفت‌های فناورانه، تاب‌آوری صنعتی با یک تناقض جدی مواجه است. در حالی که دانش فنی بومی شده است، حکمرانی عملیاتی ضعیف مانع بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌ها شده است.

حدود ۲۲ میلیون تن ظرفیت نصب‌شده در صنایع پایین‌دستی پتروشیمی بلااستفاده مانده که ارزش تقریبی آن ۲۲ تا ۲۳ میلیارد دلار برآورد می‌شود.۲۴

مهم‌ترین چالش برای استفاده کامل از این ظرفیت عظیم، تأمین خوراک پایدار (Feedstock) است، به خصوص در گروه پروپیلن که حدود ۷۰ درصد خوراک طرح‌های زنجیره ارزش را تأمین می‌کند.۲۵

این امر نشان می‌دهد که گلوگاه تاب‌آوری در صنعت ایران از «فناوری» به «مدیریت منابع و عملیات» منتقل شده است. یک بخش می‌تواند خودکفایی ۹۰ درصدی فنی داشته باشد، اما بخش پایین‌دستی آن به دلیل ضعف در هماهنگی بالادستی (خوراک) و ناترازی انرژی، فلج می‌ماند.

تاب‌آوری زیرساخت‌ها در برابر شوک‌های محیطی (آب، انرژی، محیط زیست)

چالش‌های زیرساختی ایران، به ویژه در حوزه‌های آب و انرژی، ریشه‌های اقلیمی، جغرافیایی و مدیریتی دارند و از مهم‌ترین تهدیدهای تاب‌آوری در سال‌های اخیر بوده‌اند.

بحران کم‌آبی و راهبردهای تاب‌آوری (عرضه در مقابل تقاضا)

ایران به دلیل قرارگیری در اقلیم خشک و نیمه‌خشک، با بحران کم‌آبی مزمنی روبروست. تغییرات اقلیمی، کاهش بارش‌ها و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع زیرزمینی وضعیت را بغرنج کرده است.۱۶

سرانه آب تجدیدپذیر کشور به کمتر از یک هزار مترمکعب در سال رسیده که نشانگر مرز “تنش آبی شدید” است.۱۶ در سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۳، ورودی آب به سدها و میزان بارندگی ۳۵ تا ۴۲ درصد کاهش نسبت به میانگین بلندمدت داشته است.۱۵

در واکنش به این بحران، دولت بر راهکارهای استراتژیک تأمین آب متمرکز شده است. ابرپروژه‌های شیرین‌سازی و انتقال آب از خلیج فارس و دریای عمان به فلات مرکزی ایران (با طول ۳۷۰۰ کیلومتر) در حال اجرا هستند.۲۸

صندوق توسعه ملی حدود ۲ میلیارد دلار تأمین مالی برای شروع به فعالیت ۲ مگا پروژه انتقال و شیرین‌سازی آب به استان‌های مرکزی و شرقی در نظر گرفته است.۲۹

با این حال، کارشناسان معتقدند که تمرکز صرف بر راهکارهای گران‌قیمت عرضه، بدون مدیریت تقاضا، ناکافی است. قیمت پایین آب (کمتر از ۷۹۰ تومان به ازای هر متر مکعب) مصرف بی‌رویه را تشویق می‌کند.۲۷

مدیریت ضعیف تقاضا در بخش کشاورزی، برداشت‌های غیرمجاز از سفره‌های زیرزمینی و عدم اصلاح الگوی کشت محصولات پرآب‌بر، همچنان نقاط ضعف اصلی تاب‌آوری در این بخش هستند.۱۶

اگرچه تأمین آب شرب اولویت اصلی کشور است ۲۶، بدون ارتقای بهره‌وری در بخش کشاورزی و صنعتی و اصلاح قیمت، پروژه‌های عظیم انتقال آب تنها به عنوان راه‌حل‌های موقتی عمل خواهند کرد.

پایداری شبکه انرژی: آزمون سخت زمستان ۱۴۰۳

ناترازی میان تولید و مصرف گاز، به ویژه در ماه‌های سرد، یک چالش تکراری است.

در زمستان ۱۴۰۳، با وجود سرمای بی‌سابقه و افزایش چشمگیر مصرف گاز، مدیریت دقیق وزارت نفت و شرکت ملی گاز ایران توانست پایداری شبکه را حفظ کند و از قطعی‌های غیرفنی گسترده جلوگیری شود.۳۰

این موفقیت نشان‌دهنده آمادگی و تاب‌آوری عملیاتی صنعت گاز در مواجهه با شوک‌های سخت زمستانی بود.۳۰

اما این پایداری به بهای جابجایی ریسک تأمین محقق شد. در دوره‌های اوج سرما، مصرف گاز خانگی تا ۷۶ درصد کل مصرف کشور افزایش یافت.۳۱

این افزایش ناگهانی، مدیریت انتقال را دشوار ساخت و شرکت انتقال گاز ناچار به بهره‌برداری از تأسیسات با حداکثر ظرفیت و حتی واحدهای یدکی، و همچنین تغییر آرایش شبکه شد.۳۱

در نتیجه، برای جبران این رشد مصرف، گازرسانی به صنایع و نیروگاه‌ها محدود شد.۳۱ این اقدام اگرچه تاب‌آوری اجتماعی کوتاه‌مدت (عدم قطعی گاز خانوار) را تضمین می‌کند، اما با تحمیل سوخت مایع به نیروگاه‌ها و محدودیت خوراک به صنایع، تاب‌آوری صنعتی و اقتصادی (تولید، سرمایه‌گذاری) را کاهش داده و رکود تورمی را تشدید می‌کند.

مدیریت بحران ریزگردها: از کانون‌های فرامرزی تا برنامه جامع ۱۴۰۴

بحران ریزگردها، ناشی از ترکیبی از تغییرات اقلیمی، خشکی تالاب‌ها و مداخلات انسانی است.۳۲ این پدیده با شاخص‌هایی تا ۱۵ برابر حد جهانی در اهواز ۳۲، سلامت عمومی، امنیت غذایی و توسعه پایدار را در سطح ملی و منطقه‌ای با تهدید جدی مواجه ساخته است.۳۳

بخش عمده‌ای از منشأ گردوغبار مؤثر بر ایران، فرامرزی و ناشی از کانون‌های بیابانی در کشورهای عراق، عربستان، سوریه، افغانستان و ترکمنستان است.۳۳

در مواجهه با این چالش، «برنامه جامع مقابله با پدیده گردوغبار» بر اساس تکلیف قانون برنامه هفتم توسعه تدوین و در مهر ۱۴۰۴ به تصویب هیئت وزیران رسید.۳۵

این برنامه راهبردی که با مشارکت ۱۵ دستگاه اجرایی تدوین شده است ۳۷، تاب‌آوری ملی در برابر این پدیده را هدف قرار داده است.۳۵

اهداف کلان شامل مهار منابع داخلی، ارتقای ظرفیت نهادی و مدیریتی، توسعه سامانه‌های هشدار سریع، و حیاتی‌تر از همه، افزایش تعاملات و رایزنی‌های بین‌المللی جهت مدیریت کانون‌های گرد و غبار فرامرزی است.۳۵ تصویب این سند، اهمیت دیپلماسی محیط زیست را به عنوان یک مؤلفه حیاتی در ارتقای تاب‌آوری ملی برجسته می‌کند.

مدیریت بحران و تاب‌آوری اجتماعی-محلی

ظرفیت ایران برای مدیریت بحران‌های ناگهانی به شدت متکی بر هماهنگی نهادی و فعال‌سازی سریع سرمایه اجتماعی است.

ساختار نهادی و اولویت‌های پاسخ اضطراری

نظام مدیریت بحران کشور دارای یک طرح جامع امداد و نجات (مصوب ۱۳۸۱) است که سازمان‌هایی مانند هلال احمر را موظف به ایفای نقش در چهار مرحله پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازتوانی می‌داند.۳۸

مطالعه موردی در زلزله‌های اخیر (مانند زلزله خوی) نشان داد که مهم‌ترین استراتژی عملیاتی برای تسریع امدادرسانی و رفع نیاز آسیب‌دیدگان (مانند امدادرسانی به مجروحان)، «ایجاد سیستم فرماندهی حادثه و مدیریت بحران (ICS)» به منظور برنامه‌ریزی، هماهنگی و تخصیص وظایف میان سازمان‌های درگیر است.۴۰ این امر بر ضرورت وحدت رویه و جلوگیری از موازی‌کاری در مراحل اولیه پاسخ تأکید دارد.

مطالعه موردی: سیلاب‌های سیستان و بلوچستان (۱۴۰۳)

سیلاب‌های شدید فروردین ۱۴۰۳ در سیستان و بلوچستان که رکورد ۵۰ ساله بارش‌ها را شکست و ۱۱ شهرستان را درگیر کرد ۴۱، یک محک جدی برای تاب‌آوری منطقه بود.

عملکرد متناقض: در این حادثه، تاب‌آوری اجتماعی و سازمانی بالا بود. حدود ۹۵۲ تیم امدادی و ۴۷ تیم از گروه‌های جهادی مردمی فعال شدند و خدمات‌رسانی گسترده‌ای انجام شد.۴۲ مهم‌تر آنکه، زیرساخت حیاتی برق، تاب‌آوری خود را حفظ کرد و برق همه شهرها و روستاهای استان پایدار باقی ماند.۴۲

با این حال، زیرساخت‌های حمل‌ونقل و آب آشامیدنی شکننده بودند. عمده خسارات به زیرساخت‌ها و راه‌ها وارد شد، به طوری که ۲۸ محور اصلی و فرعی مسدود و برخی راه‌های روستایی تا یک هفته محاصره شدند و نیازمند امدادرسانی با بالگرد بودند.۴۲

این الگو نشان می‌دهد که در مدیریت بحران، ظرفیت «پاسخ» (Response) قوی است، اما «آمادگی و پیشگیری» زیرساختی ضعیف عمل کرده است.۴۲ این نقیصه، باعث می‌شود که هزینه‌های بازسازی و امدادرسانی به صورت دوره‌ای تکرار شود.

فعال‌سازی ظرفیت‌های مردمی و حکمرانی شبکه‌ای

تقویت تاب‌آوری اجتماعی در برابر تهدیدها، به میزان زیادی به فعال‌سازی و سازماندهی ظرفیت‌های مردمی وابسته است.۴

سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) به عنوان بازوهای اجرایی مردمی و مکمل بخش دولتی، نقش مؤثری در کنترل بحران‌های شهری، به ویژه در حوزه سلامت، ایفا می‌کنند.۴۳

نتایج تحقیقات در کلانشهر تهران نشان می‌دهد که سمن‌ها در حوزه‌های سیاست‌گذاری و بسیج منابع، وضعیت مطلوبی دارند.۴۴

استدلال می‌شود که مسیر ارتقای تاب‌آوری، در گرو فعال‌سازی ظرفیت‌های مردمی و توجه به «حکمرانی شبکه‌ای و مشارکتی» است.۴ این رویکرد ضمن تعمیق انسجام اجتماعی، زمینه ساز تحقق زیست‌بوم مقاوم را فراهم می‌کند.۴

سازوکارهای مالی خرد در بازسازی اجتماعی

نهادهای سنتی و محلی مانند وقف و صندوق‌های قرض‌الحسنه نقش حیاتی در بازتوانی اقتصادی و اجتماعی پس از بحران‌ها دارند.

نهاد وقف، با کارکردهای تاریخی در تأسیس بیمارستان‌ها، آب‌انبارها و توجه به نیازمندان، به عنوان یک سیستم پویا می‌تواند در جهت تحقق عدالت اجتماعی به کار آید.۵

صندوق‌های قرض‌الحسنه نیز با اعطای تسهیلات خرد و ضروری در زمینه‌هایی مانند درمان، مسکن، خوداشتغالی و ازدواج، به اقشار ضعیف و میانی کمک می‌کنند.۴۶ این نهادها بازوی نیرومندی برای ترمیم سریع شکاف‌های اقتصادی-اجتماعی ناشی از شوک‌ها هستند.

اما کارآیی این بازوی حمایتی با چالش نظارتی مواجه است. فقدان نظارت مؤثر توسط بانک مرکزی یا سایر مقامات نظارتی بر این صندوق‌ها، منجر به تخلفات گسترده، سوءاستفاده مدیران از منابع و در نهایت بحرانی شدن این مؤسسات اعتباری می‌شود.۴۷

این وضعیت نشان می‌دهد که حتی دارایی‌های راهبردی بومی نیز نیازمند حکمرانی مؤثر و شفاف هستند تا از تبدیل مزیت به آسیب‌پذیری سیستمی جلوگیری شود.

نتیجه‌گیری، چالش‌های کلیدی و چشم‌انداز راهبردی

تحلیل جامع وضعیت تاب‌آوری ایران در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که کشور از نظر توانمندی‌های بومی و فناوری‌های دفاعی (Defense Technologies) در برابر تحریم‌ها به نقطه قوت قابل توجهی رسیده است.

با این حال، شکنندگی سیستمی، به ویژه در حوزه‌های حکمرانی، مدیریت منابع و سرمایه‌گذاری، همچنان چالش اصلی است. تاب‌آوری ایران یک پدیده نامتوازن است که در آن نقاط قوت فناورانه با ضعف‌های ساختاری عملیاتی و مدیریتی خنثی می‌شوند.

جمع‌بندی نقاط قوت و شکنندگی‌های سیستمی

نقاط قوت محوری:

• بومی‌سازی استراتژیک: دستیابی به خودکفایی بالا در کاتالیست‌های پتروشیمی، تولید واکسن‌های داخلی و صرفه‌جویی ارزی در تجهیزات معدنی، نشان‌دهنده توانمندی بومی دانش‌بنیان در شرایط سخت است.۲۱
• تاب‌آوری شبکه انرژی: پایداری شبکه گاز و برق در مواجهه با شدیدترین شوک‌های اقلیمی زمستان ۱۴۰۳.۳۰
• پاسخ اجتماعی قدرتمند: حضور سریع نهادهای مردمی، جهادی و خیریه‌ها در مقابله با بلایای طبیعی (مانند سیل سیستان ۱۴۰۳).۴

شکنندگی‌های سیستمی:

• بحران سرمایه‌گذاری و رکود تورمی: کاهش شتاب تشکیل سرمایه ثابت ناخالص و پیشی گرفتن نرخ استهلاک از سرمایه‌گذاری جدید، که بقای صنعت را تهدید می‌کند.۸
• گلوگاه حکمرانی منابع: وجود میلیاردها دلار ظرفیت بلااستفاده صنعتی (پتروشیمی) به دلیل ضعف در هماهنگی بالادستی برای تأمین خوراک پایدار (Feedstock).24
• مدیریت ناترازی آب: اتکای بیش از حد به راه‌حل‌های عرضه (انتقال آب دریا) بدون اصلاحات ساختاری در قیمت‌گذاری و الگوی مصرف، که پایداری منابع را در بلندمدت تهدید می‌کند.۱۶
• شکاف عدالت و مشارکت: ضعف در حکمرانی و کارایی بازار، به عنوان عامل اصلی پایین بودن شاخص تاب‌آوری سیستمی.۱

راهبردهای کلان برای ارتقاء تاب‌آوری ملی (انتقال از بقا به سازگاری پویا)

برای تبدیل قابلیت «بقا» به «سازگاری پویا» که هدف نهایی تاب‌آوری سیستمی است ۲، نظام حکمرانی ایران نیازمند تغییر تمرکز راهبردی است:

اولویت‌بخشی به تشکیل سرمایه مولد و بهره‌وری:

• سیاست‌های کلان باید به جای تمرکز بر کنترل واردات مواد اولیه (که صنایع را فلج می‌کند) ۱۲، بر جذب سرمایه‌گذاری و نوسازی صنعتی متمرکز شود تا نرخ استهلاک سرمایه جبران گردد و از فاز «بقا» عبور کند.۱۱
• تدوین نقشه‌های راه تضمین خوراک پایدار و انرژی برای صنایع با ظرفیت بلااستفاده (مانند گروه پروپیلن در پتروشیمی) برای فعال‌سازی ۲۲ میلیارد دلار سرمایه محبوس.۲۴

اصلاح ساختاری مدیریت منابع حیاتی:

• انتقال راهبرد مدیریت آب از تمرکز بر «عرضه» به مدیریت «تقاضا» از طریق اصلاح قیمت‌گذاری آب و اعمال قوانین جدی‌تر در اصلاح الگوی کشت محصولات پرآب‌بر و مقابله با برداشت‌های غیرمجاز.۱۶
• در حوزه انرژی، مدیریت ناترازی باید از حالت «جابجایی ریسک به صنعت» خارج شده و به سمت افزایش بهره‌وری انرژی، تنوع‌بخشی به سبد سوخت نیروگاه‌ها و توسعه ظرفیت‌های تولید پیش رود تا تاب‌آوری صنعتی فدای تاب‌آوری اجتماعی نشود.۳۱

تعمیق تاب‌آوری اجتماعی از طریق حکمرانی شایسته:

• سرمایه‌گذاری راهبردی بر مؤلفه‌های «تحقق عدالت اجتماعی» و «ظرفیت مشارکت‌دهی مردم‌محور» که اولویت‌های IPA هستند.۴
• تقویت نهادهای مالی خرد و خیریه‌ها (وقف و قرض‌الحسنه) به عنوان بازوهای ترمیم اجتماعی، همراه با اعمال نظارت مؤثر و تخصصی برای جلوگیری از فساد و ورشکستگی سیستمی.۴۷
• اجرای برنامه جامع مقابله با گردوغبار با تمرکز بر دیپلماسی محیط زیست برای مدیریت مؤثر کانون‌های فرامرزی و کاهش آثار مخرب محیط زیستی.۳۳

انتقال از واکنش به آمادگی پیشگیرانه:

• انتقال بودجه از بازسازی سریع و واکنشی (مانند امدادرسانی قدرتمند) به سرمایه‌گذاری بر آمادگی و مقاوم‌سازی زیرساخت‌های فیزیکی (به ویژه در مناطق روستایی و شهری آسیب‌پذیر در برابر سیل و زلزله).۴۲ همچنین، راه‌اندازی به‌موقع سیستم فرماندهی حادثه (ICS) باید به یک رویه عملیاتی ثابت تبدیل شود.۴۰

در نهایت، تاب‌آوری پایدار ایران منوط به این است که کشور بتواند از دارایی‌های بومی خود در حوزه‌های دانش و نیروی انسانی استفاده کند تا ضعف‌های مزمن حکمرانی در کارایی بازار و عدالت اجتماعی را که از دهه‌ها پیش اصلی‌ترین عامل شکنندگی بوده‌اند، اصلاح نماید.

تنها از این طریق، ایران می‌تواند از حالت «تحمل بحران» به «بلوغ و تقویت آینده» دست یابد.۲

منابع مورداستناد

1. مفهوم و ارزیابی تاب آوری اقتصادی ایران – پژوهشنامه اقتصادی, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://joer.atu.ac.ir/article_1832.html
2. تعریف کامل تاب‌آوری سیستمی و همه ابعاد آن – میگنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵
3. تشریح برنامه جامع تاب آوری شهری, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵
4. طراحی سازوکار ارتقای تاب‌آوری اجتماعی ایران در مواجهه با تهدیدهای ترکیبی منطقه‌ای, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵
5. بررسی کارکردهای اجتماعی وقف در بهبود رفاه اجتماعی, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵
6. تاب آوری اجتماعی چیست و چگونه می‌توان آن را افزایش داد؟ – آرامشیار, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://arameshyar.com/blog/increase-social-resilience
7. آمار میزان تولید ناخالص داخلی ایران (سال ۱۹۹۹-۲۰۲۳) – آمارفکت, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://amarfact.com/statistics/irans-gdp-statistics
8. اقتصاد ایران از سال ۱۴۰۳ وارد رکود تورمی شد – خبرگزاری مهر, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.mehrnews.com/news/6564878
9. استمرار نرخ رشد بخش‌های خدمات، نفت، صنعت و معدن، ساختمان و تشکیل سرمایه ثابت ناخالص در سال ۱۴۰۲ و سه ماهه ابتدایی ۱۴۰۳, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://dolat.ir/detail/450512
10. اعلام نرخ رشد اقتصادی سال ۱۴۰۳+ جزئیات – دنیای اقتصاد, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://donya-e-eqtesad.com
11. هفت پله تا هدف برنامه – دنیای اقتصاد, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://donya-e-eqtesad.com
12. صادرات غیرنفتی ایران به ۲۵ میلیارد و ۹۴۴ میلیون دلار رسید – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir
13. رشد ۲.۶ درصدی تولید ناخالص داخلی غیرنفتی ایران در ۶ ماه نخست ۱۴۰۳ – Biz Leadrs HUB, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://bizleadershub.com/
14. ایران در دولت سیزدهم در کدام کالاهای اساسی خودکفا شد؟ – روزنامه جوان, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.javanonline.ir/fa/news/1231497
15. تامین و مصرف آب در آخرین ماه سال ۱۴۰۳/ وضعیت بغرنج منابع آبی – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news
16. راهکارهای فوری و راهبردی برای نجات ایران از بحران کم‌آبی – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85896306
17. واکسن برکت – هر آنچه از ایده تا تولید واکسن کرونای ایرانی باید بدانیم – اسنپ دکتر, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://snapp.doctor/blog/coviran-barekat/
18. موفقیت محققان ایرانی در بومی‌سازی واکسن کرونا؛ تولید داخلی شتاب گرفت – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/84566381
19. ثبت شرکت دانش‌بنیان در حوزه دارو و درمان – صندوق پژوهش و فناوری شریف, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://shariffund.ir/
20. شرکت‌های دانش‌بنیان در صنعت تجهیزات پزشکی ایران – مخازن طبی آبادیس, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://abadis-med.com/
21. خودکفایی ایران در تولید کاتالیست صنعت پتروشیمی – باشگاه خبرنگاران جوان, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.yjc.ir/fa/news/8552835
22. خودکفایی کشور در تولید کاتالیست اتیلن اکسید/محصولی داخلی با یک‌سوم قیمت نمونه خارجی, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85405440
23. تاثیر هوش مصنوعی در بومی سازی ماشین آلات معدنی و راه سازی در ایران | ماین نیوز, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.akhbaremadan.ir
24. صنایع پایین‌دستی پتروشیمی ۲۲ میلیون تن ظرفیت بلااستفاده دارند – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir
25. ۱۷ میلیارد دلار ظرفیت بلااستفاده به دلیل نبود خوراک|استفاده از ۷۸ درصد ظرفیت اسمی در ۱۴۰۳, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.tahlilbazaar.com/news/360605
26. بخش کشاورزی در پایان سال ۱۴۰۳ به رشد ۳.۲ درصد رسید, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://iftati.ir
27. وضعیت بحرانی مدیریت و مصرف آب در ایران – ایران استاتیس, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://iranstatis.com/watercrisis/
28. طرح تامین و انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به فلات مرکزی ایران – ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://fa.wikipedia.org
29. تأمین مالی حدود ۲ میلیارد دلاری صندوق توسعه ملی برای انتقال آب خلیج فارس و دریای عمان – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85466907
30. زمستان سخت، گاز پایدار؛ از رکوردهای تولید تا مدیریت بحران – شانا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.shana.ir
31. عملیات دشوار انتقال گاز در شرایط ناترازی تولید و مصرف زمستان ۱۴۰۳ – شانا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://44667318.khabarban.com/
32. ۳ پرده از بحران ریزگردها در ایران – ایسنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.isna.ir/news/1404021409981
33. برنامه راهبردی و جامع «مقابله با گرد و غبار» به زودی تصویب می‌شود – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85885717
34. ایران در محاصره ۱۲۷ میلیون تن گردوغبار؛ ۶ استان در وضعیت بحران – فرارو, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://fararu.com/fa/news/795445
35. تصویب نامه در خصوص برنامه جامع مقابله با پدیده گرد و غبار و برنامه عمل دستگاه های اجرایی مرتبط – نظامات, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://nezamat.ir/
36. برنامه جامع مقابله با پدیده گرد و غبار به تصویب هیات وزیران رسید – ایرنا, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.irna.ir/news/85988891
37. نسخه جدید برای بحران گرد و غبار | ۱۵ دستگاه با دست پر پای‌ کار آمدند | راهبرد دولت مردم را نجات می‌ دهد؟ – همشهری, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.hamshahrionline.ir/news/962628
38. طرح جامع مدیریت بحران کشور, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://125neyshabur.ir/download.php?id=55
39. جمعیت هلال احمر در چه مراحلی از مدیریت بحران نقش ایفا می کند؟, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://rcs.ir/portal/newsview/66104
40. تحلیل استراتژی‌های عملیاتی در زنجیره تأمین بشردوستانه در هنگام وقوع زلزله با استفاده از رویکرد QFDEA (مورد مطالعه: زلزله خوی), زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://journal.saim.ir/article_711432.html
41. گزارش سیلاب استان سیستان و بلوچستان فروردین‌ماه سال ۱۴۰۳ – پژوهشکده سوانح طبیعی, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://ndri.ac.ir/flood-sistanvabalouchestan-1403-report
42. آخرین وضعیت امدادرسانی در مناطق سیل‌زده/ محاصره برخی روستاهای سیستان و بلوچستان در سیل, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.sharghdaily.com
43. ساز وکارهای نقش آفرینی سازمان های مردم نهاد در مدیریت بحران (مطالعه موردی: جمعیت هلال احمر ایران), زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://dpmk.ir/article-1-507-fa.html
44. نقش سازمان های مردم نهاد در کنترل و مدیریت بحران های شهری؛ حوزه سلامت (موردپژوهی: کلانشهر تهران), زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://grup.journals.pnu.ac.ir/article_11995.html
45. وقف و اثرات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و مذهبی, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://moghofebader.ir
46. اهمیت ترویج فرهنگ قرض الحسنه در ریشه کنی فقر و مشکلات اجتماعی و گسترش رفاه/ اقدامات و اهتمام بانک ها در راه اندازی صندوق های قرض الحسنه به جهت ایفای نقش مسئولیت اجتماعی | پایگاه اطلاع رسانی رجا – رجانیوز, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://www.rajanews.com/news/299465
47. نقش صندوق های قرض الحسنه در بازار غیرمتشکل پولی و نحوه نظارت بر آنها, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://report.mrc.ir/article_6115_ce6897bcc4dd184cfb842f3b5f91cba6.pdf
48. مدیریت بحران در برابر زلزله با تاکید بر رویکرد تاب آوری شهری )نمونه مور, زمان دسترسی: نوامبر ۲۸, ۲۰۲۵، https://majournal.ir/index.php/ma/article/view/2054/1708