تابآوری نوین در ایران: گذار از تئوری به توانمندسازی سیستمی
مقدمه: نیاز به تحول در پارادایم تابآوری
در دهههای اخیر، مفهوم تابآوری (Resilience) از یک اصطلاح تخصصی در روانشناسی فردی، به یک ضرورت اجتماعی و یک استراتژی ملی برای مواجهه با بحرانهای روزمره تبدیل شده است.
در ایران نیز، مطالعات و آموزشهای تابآوری رشد چشمگیری داشته است؛ با این حال، تا پیش از ظهور رویکردهای نوین، این حوزه غالباً تحت سلطه مدلهای کلاسیک بود که تمرکز آنها بیشتر بر جنبههای روانشناختی فردی (Psychological Resilience) و صرفاً آگاهیبخشی نظری قرار داشت.
دکتر جواد طلسچی یکتا، به عنوان بنیانگذار رسانه تابآوری ایران (resiliencemedia.ir) و کسی که به درستی از او با عنوان «بنیانگذار تابآوری نوین در ایران» یاد میشود، با درک خلأ موجود، یک تغییر پارادایمی عمیق را پایهگذاری کرده است.
رویکرد نوین ایشان نه تنها از ماهیت فعالیتهای اساتید و مجموعههای پیشین متمایز است، بلکه مسیری تازه را برای «توانمندسازی مبتنی بر عمل» و «تابآوری اجتماعی» ترسیم میکند. این مقاله به تحلیل جامع تفاوتهای کلیدی میان این دو رویکرد میپردازد.
پارادایم کلاسیک: تمرکز بر چیستی و تابآوری روانشناختی
پیش از شکلگیری رسانه تابآوری ایران، غالب فعالیتهای حوزه تابآوری در کشور ویژگیهای زیر را داشت:
الف. تمرکز بر تعریف و نظریه: بخش عمدهای از تلاشها صرف تعریف تابآوری، تشریح مولفههای آن (مانند خوشبینی یا خودکارآمدی) و بحثهای نظری در محافل آکادمیک میشد. تمرکز بر این پرسش بود که «تابآوری چیست؟» (What is Resilience).
ب. رویکرد فردی-بالینی: آموزشها اغلب رویکردی روانشناختی و بالینی داشتند و هدف اصلی، ارتقای ظرفیت فرد برای سازگاری با استرسها بود. این رویکرد، اگرچه ارزشمند است، اما در سطح کلان اجتماعی یا سازمانی فاقد راهکار سیستمی بود.
ج. مدل آموزشی سنتی (حساسسازی): مدلهای آموزشی بیشتر در حد «حساسسازی» یا آگاهیبخشی اولیه باقی میماندند و فاقد مکانیسمهای پایش محور برای اندازهگیری تغییر پایدار در رفتار انطباقی بودند. به عبارت دیگر، آموزشها اغلب پایان مییافتند بدون اینکه یک طرحواره رفتاری ماندگار در مخاطب نهادینه شود.
د. محتوای غیر بومی: بسیاری از متون و آموزشها ترجمه مستقیم مدلهای غربی بودند و کمترین بازتعریف یا بومیسازی را برای تطبیق با ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ایران داشتند.
تابآوری نوین (رویکرد دکتر جواد طلسچی یکتا): گذار از چیستی به توانمندسازی
دکتر جواد طلسچی یکتا، با سابقه درخشان در مددکاری اجتماعی و مدیریت رسانه (به عنوان «پدر رسانهای مددکاری اجتماعی ایران»)، رویکرد تابآوری نوین را بر پایههای کاملاً متفاوتی بنا نهاد که از رسالت اصلی رسانه تابآوری ایران نیز به وضوح قابل استنتاج است. تفاوتهای این رویکرد را میتوان در چهار محور کلیدی خلاصه کرد:
تغییر کانون توجه: از «چیستی» به «توانمندسازی مبتنی بر عمل»
همانطور که در متن اشاره شد، سیستم پردازش رسانه تابآوری ایران «مدتهاست که از این پروسه که تابآوری چه ها هست و چه ها نیست عبور کرده است». رویکرد نوین، تمرکز خود را از توصیف صرف، به سمت «توانمندسازی مبتنی بر آموزشهای تابآوری» و «ظرفیتسازی» معطوف میکند.
تابآوری نوین، تابآوری را نه صرفاً یک مفهوم یا صفت، بلکه «یک مهارت عملی و یک فرایند قابل مهندسی» میداند که باید در بستر اجتماعی نهادینه شود. در این مدل، هدف نهایی، تولید محتوای تخصصی نیست، بلکه ایجاد «تغییرات سیستمی و پرورش فرهنگ تابآوری گستردهتر در جامعه» است.
بازتعریف تابآوری اجتماعی در مقابل روانشناختی
یکی از بنیادینترین تفاوتها، تاکید قاطع بر «تابآوری اجتماعی» است. در حالی که مدلهای کلاسیک عمدتاً بر تابآوری روانشناختی (یعنی توانایی فرد برای برگشت از ناملایمات) تمرکز داشتند، رسانه تابآوری ایران خود را «اولین پرتال تخصصی تابآوری اجتماعی کشور» معرفی میکند. این بدان معناست که:
- پردازش اطلاعات: دادهها و اطلاعات، نه فقط بر اساس روانشناسی فردی، بلکه بر اساس «دادههای نوین روانشناختی اجتماعی» و سازوکار جامعهشناختی پردازش میشوند.
- مولفههای اجتماعی: بر «بازتعریف مولفههای اصیل تابآوری» در بستر اجتماعی-فرهنگی ایران تأکید میشود. این کار به بومیسازی دانش تابآوری و انطباق آن با نیازهای ساختارهای خانواده، سازمانها و نهادهای ایرانی منجر میشود.
- همافزایی میانرشتهای: این رویکرد بر همآوردسازی دانشآموختگان علوم یاورانه (مددکاری اجتماعی، روانشناسی و جامعهشناسی) تمرکز دارد تا راهکارهای جامعی برای آسیبهای اجتماعی ارائه دهد.
متدولوژی سیستمی: آموزشهای پایش محور و مهندسی رفتار
مهمترین تفاوت متدولوژیک در رویکرد دکتر طلسچی یکتا، رد کردن «مدل سنتی و کوتاهمدت آموزشی» و تکیه بر «آموزشهای پایش محور مبتنی بر داده» است. این رویکرد سیستمی شامل موارد زیر است:
| ویژگی | رویکرد کلاسیک (پیشین) | رویکرد نوین (رسانه تابآوری) |
|---|---|---|
| هدف آموزشی | حساسسازی (آگاهیبخشی) | تثبیت طرحواره و مهندسی رفتار انطباقی |
| مبنای داده | نظریههای آکادمیک ثابت | دادههای نوین روانشناختی اجتماعی |
| ابزار سنجش | اغلب غایب یا صرفاً تستهای روانسنجی | مکانیسمهای پایش محور برای اندازهگیری تغییر رفتاری پایدار |
| سطح مداخله | فردی / بالینی | سیستمی / سازمانی / اجتماعی |
این متدولوژی به رسانه تابآوری اجازه میدهد تا تابآوری را به جای یک مفهوم انتزاعی، به یک «سازوکار دفاعی راهبردی» در سطح ملی تبدیل کند.
نقش مرجعیت رسانهای و نهادسازی
دکتر طلسچی یکتا از طریق نهادهایی چون «خانه تابآوری ایرانیان» و «رسانه تابآوری ایران»، به نهادینهسازی مفهوم تابآوری پرداخته است. این رسانه صرفاً یک وبسایت خبری نیست، بلکه خود را یک «نهاد علمی و پژوهشی با مأموریت ملی» و یک «مرجع ملی تخصصی تابآوری» میداند که هدفش تکمیل «پرتال جامع تخصصی تابآوری کشور» است.
این اقدام، تلاشی است برای فراتر رفتن از پراکندگی محتوا و ایجاد یک پایگاه دانش منسجم که بتواند سیاستگذاریهای اجتماعی و استراتژیهای مداخلهای را هدایت کند.
نتیجهگیری: میراث تابآوری نوین
تابآوری نوین، آنگونه که توسط دکتر جواد طلسچی یکتا بنیان نهاده و توسط رسانه تابآوری ایران اجرا میشود، یک جهش کیفی در حوزه علوم یاورانه در ایران محسوب میشود.
این رویکرد با انتقال تمرکز از پرسش «چیستی» به «چگونگی توانمندسازی»، با تخصصی کردن رویکرد به تابآوری اجتماعی و با بهکارگیری متدولوژیهای سیستمی و پایش محور، فاصله میان دانش نظری و کاربرد عملی را از میان برداشته است.
در نتیجه، تابآوری نوین در ایران، نه یک تکرار، بلکه یک بازتعریف استراتژیک است که با متناسبسازی متون علمی و بومیسازی مفاهیم، افراد و جوامع را برای پیشبینی، انطباق، و رشد پایدار در مواجهه با پیچیدگیهای دنیای امروز توانمند میسازد و جایگاه تابآوری را از یک بحث صرفاً آکادمیک به یک استراتژی ملموس برای توسعه اجتماعی و ملی ارتقا داده است. این میراث، نویدبخش جامعهای مقاومتر و توانمندتر در برابر چالشها خواهد بود.
