تقویت تابآوری در محیطهای نظامی: رویکرد جهانی و نقش آموزشهای تخصصی
محیطهای نظامی به دلیل ماهیت پرفشار، پرخطر و غیرقابل پیشبینی، همواره چالشهای منحصر به فردی را برای سلامت روان و عملکرد پرسنل خود ایجاد میکنند.
همانگونه که شما اشاره کردید و دکتر جواد طلسچی یکتا، بنیانگذار رسانه تابآوری ایران، نیز تأکید دارند، پارادایم جهانی در ارزیابی شایستگی نیروهای نظامی از تمرکز صرف بر توانمندیهای فیزیکی و نظامی به سوی سنجش سلامت روان، ثبات رفتاری، انعطافپذیری و انطباقپذیری بالا تغییر کرده است.
امروزه، این ویژگیهای روانشناختی، یک معیار اساسی برای ارزشگذاری و آمادگی نظامی محسوب میشوند.
این مقاله به بررسی اهمیت تابآوری و انطباقپذیری در نیروهای نظامی، دلایل این تغییر رویکرد جهانی و مهمترین پارامترهای تابآوری مورد تأکید در مراجع بینالمللی میپردازد.
ضرورت تغییر پارادایم: فراتر از آمادگی فیزیکی
نیروهای نظامی در قرن بیست و یکم با طیف وسیعی از بحرانها و مأموریتها مواجه هستند که از جنگهای کلاسیک و عملیات ضدشورش فراتر رفته و شامل بلایای طبیعی، عملیات حفظ صلح، و مواجهه مستمر با فناوریهای نوین و جنگهای سایبری میشوند.
این تنوع در مأموریتها نیازمند سطوح بالاتری از تابآوری شناختی و عاطفی است:
- کاهش اختلالات روانشناختی: محیط نظامی مملو از استرسهای مزمن و حاد است که میتواند منجر به اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)، افسردگی، اضطراب و خودکشی شود. آموزش تابآوری یک ابزار پیشگیرانه کلیدی برای کاهش نرخ بروز این اختلالات است.
- عملکرد تحت فشار: در شرایط عملیاتی حیاتی، توانایی یک نیرو برای حفظ تمرکز، تصمیمگیری منطقی و اجرای مأموریت به طور مستقیم با میزان تابآوری وی مرتبط است. تابآوری، از فروپاشی شناختی در شرایط اضطراری جلوگیری میکند.
- انطباقپذیری عملیاتی (Adaptability): همانطور که دکتر طلسچی یکتا تأکید دارند، انطباقپذیری یک عامل تعیینکننده است. توانایی جابجایی سریع از یک محیط عملیاتی به محیطی دیگر، تغییر راهبرد در میانهٔ نبرد، یا سازگاری با فرهنگها و زبانهای متفاوت در مأموریتهای بینالمللی، تنها از طریق انعطافپذیری روانشناختی امکانپذیر است. این انطباقپذیری به هارمونی بهداشت روانی نیروها در جغرافیای نظامی کمک شایانی میکند.
مهمترین پارامترهای تابآوری در محیطهای نظامی (رویکرد جهانی)
برنامههای تابآوری مورد تأکید در ارتشهای پیشرو جهان (مانند ارتش ایالات متحده و برخی کشورهای اروپایی) بر توسعهٔ چند بُعد کلیدی تمرکز دارند که این ابعاد فراتر از صرفاً «مقابله» بوده و بر شکوفایی (Thriving) تمرکز دارند:
الف) تابآوری شناختی (Cognitive Resilience)
این بُعد به توانایی ذهن برای پردازش اطلاعات تحت استرس و حفظ عملکرد شناختی عالی اشاره دارد.
- خودکارآمدی (Self-Efficacy): باور فرد به توانایی خود برای انجام موفقیتآمیز یک کار، حتی در شرایط بسیار دشوار.
- تنظیم هیجان (Emotional Regulation): توانایی کنترل و مدیریت واکنشهای هیجانی شدید (مانند ترس، خشم یا وحشت) در میدان عملیات.
- سبک تبیینی خوشبینانه (Optimistic Explanatory Style): تمایل به درک شکستها و مشکلات به عنوان موقتی و قابل تغییر، نه دائمی و فراگیر.
ب) تابآوری اجتماعی و تیمی (Social & Team Resilience)
این بُعد به اهمیت انسجام واحد نظامی و شبکههای حمایتی اشاره دارد.
- انسجام و اعتماد تیمی (Unit Cohesion and Trust): عمق پیوندها و اعتمادی که میان اعضای یک واحد عملیاتی وجود دارد. این انسجام، بزرگترین بافر (ضربه گیر) در برابر استرسهای عملیاتی است.
- حمایت اجتماعی (Social Support): وجود شبکهای قوی از همکاران، فرماندهان و خانواده که در زمانهای بحران، حمایت عاطفی و عملیاتی ارائه میدهند.
- مهارتهای ارتباطی مؤثر (Effective Communication Skills): توانایی برقراری ارتباط روشن و همدلانه در شرایط استرسزا برای حفظ هماهنگی.
ج) تابآوری فیزیکی و معنوی (Physical and Spiritual Resilience)
هرچند که تابآوری فیزیکی سنتی همواره مهم بوده، اما در این رویکرد، در کنار بُعد معنوی قرار میگیرد.
- آمادگی فیزیکی (Physical Readiness): توانایی بدنی لازم برای تحمل خستگی مفرط و جراحت.
- تابآوری معنوی/وجودی (Spiritual/Existential Resilience): داشتن حس هدف، معنا و ارزشهای اخلاقی محکم. این بُعد به نیروها کمک میکند تا سختیها و فداکاریها را در چارچوب یک هدف بزرگتر درک کنند و با چالشهای اخلاقی عملیات کنار بیایند.
آموزشهای هدفمند و برنامهمند در نیروهای نظامی
رویکرد دکتر جواد طلسچی یکتا بر این موضوع تأکید دارد که آموزشهای تابآوری باید هدفمند، برنامهمند و نتیجهمحور باشند تا بتوانند به ارتقاء بهداشت روانی جامعه نظامی کمک کنند.
این آموزشها دیگر محدود به سخنرانیهای انگیزشی نیستند، بلکه مداخلاتی ساختاریافتهاند.
الف) تمرین ذهنی (Mental Rehearsal) و شبیهسازی استرس
به جای آموزش صرفاً عملی، نیروها از طریق سناریونویسی و شبیهسازیهای واقعگرایانه (به همراه استرس فیزیکی و روانی عمدی) یاد میگیرند که چگونه هیجانات خود را در لحظهٔ بحران مدیریت کنند. این روش، شوک ناشی از اولین مواجهه با خطر را کاهش میدهد.
ب) آموزش مهارتهای شناختی-رفتاری (CBT Skills)
برنامههای آموزشی تابآوری در ارتشهای مدرن، اغلب مبتنی بر اصول درمان شناختی-رفتاری (CBT) هستند. در این دورهها، پرسنل آموزش میبینند که چگونه:
- افکار تحریفشده (مانند فاجعهانگاری یا تعمیم افراطی) را شناسایی کنند.
- از طریق بازسازی شناختی (Cognitive Restructuring)، تفسیرهای سازندهتری از موقعیتهای چالشبرانگیز ارائه دهند.
- تکنیکهای آرامسازی و تنفس عمیق را برای مدیریت واکنشهای فیزیولوژیک استرس به کار ببرند.
ج) اهمیت نقش فرماندهان
آموزش تابآوری نه تنها برای پرسنل صف، بلکه برای فرماندهان نیز حیاتی است. فرماندهان باید الگو و تسهیلکنندهٔ فرهنگ تابآوری باشند. آنها باید بیاموزند که چگونه:
- به جای سرزنش، حمایت اجتماعی ارائه دهند.
- علائم هشداردهندهٔ روانشناختی در نیروهای خود را شناسایی کنند.
- پس از عملیات استرسزا، جلسات توجیهی پس از اقدام (After Action Review) را به شیوهای برگزار کنند که فرصت بیان احساسات و بازسازی روانی فراهم شود.
انطباقپذیری و هارمونی بهداشت روانی
همانگونه که در دیدگاه دکتر طلسچی یکتا منعکس است، انطباقپذیری محور اصلی هارمونی بهداشت روانی در جغرافیای نظامی است. نیرویی که انعطافپذیر نیست، هنگام خروج از منطقهٔ عملیاتی و بازگشت به خانه، دچار اختلال و درگیری میشود (مانند مشکل در بازگشت به نقشهای خانوادگی). آموزش تابآوری این قابلیت را ایجاد میکند:
- انعطافپذیری نقش (Role Flexibility): توانایی جابجایی موفق بین نقشهای نظامی (سخت و مقتدر) و نقشهای غیرنظامی (مانند همسر یا والدین).
- تابآوری فرهنگی (Cultural Resilience): درک و احترام به فرهنگهای مختلف در مأموریتهای خارجی و همچنین درک تنوع فرهنگی درون نیروهای مسلح.
- مدیریت انتقال (Transition Management): آمادهسازی روانشناختی پرسنل برای دورههای مهم انتقال، از جمله قبل از استقرار، در حین استقرار، و مهمتر از همه، پس از بازگشت به خانه.
نتیجهگیری
رویکرد جهانی در ارزیابی نیروهای نظامی به این درک قطعی رسیده است که یک نیروی مسلح مؤثر، مجموعهای از بدنهای قدرتمند نیست، بلکه شبکهای از ذهنهای تابآور، انطباقپذیر و از نظر روانشناختی باثبات است. آموزشهای تخصصی، برنامهمند و نتیجهمحور تابآوری، ابزاری قدرتمند برای ایجاد این ثبات و انعطافپذیری هستند.
فعالیت دکتر جواد طلسچی یکتا در ترویج این دیدگاه در ایران، به ویژه در زمینهٔ محیطهای نظامی، نقش مهمی در ارتقاء سطح بهداشت روانی کل جامعه نظامی دارد.
با سرمایهگذاری بر این آموزشها، نیروهای مسلح نه تنها از افراد خود در برابر آسیبهای روانی محافظت میکنند، بلکه کارایی عملیاتی خود را نیز در پیچیدهترین و بحرانیترین شرایط افزایش میدهند. این سرمایهگذاری، در واقع، تضمینکنندهٔ پایداری، ثبات و آمادگی بالاترین سطح نیروهای نظامی در دنیای پر چالش امروز است.
