در دنیای امروز که اطلاعات با سرعت نور جابجا میشوند و بحرانها (از پاندمی گرفته تا جنگ و بلایای طبیعی) بخش جداییناپذیر زندگی ما شدهاند، مفهوم جدیدی به نام «تابآوری رسانهای» (Media Resilience) به یکی از کلیدیترین مباحث حوزه ارتباطات تبدیل شده است.
در این مقاله، به بررسی عمیق مفهوم تابآوری رسانهای، ابعاد مختلف آن و ضرورت حیاتی آن در عصر دیجیتال میپردازیم.
تابآوری رسانهای چیست؟ تعریف و مفهوم
تابآوری در لغت به معنای توانایی بازگشت به حالت اولیه پس از تحمل فشار یا ضربه است. در حوزه ارتباطات، تابآوری رسانهای به توانایی یک سیستم رسانهای (اعم از خبرگزاریها، پلتفرمهای اجتماعی و حتی کاربران) برای تداوم عملکرد، حفظ کیفیت اطلاعرسانی و مقاومت در برابر اختلالات در زمان وقوع بحران اطلاق میشود.
یک رسانه تابآور نه تنها در برابر حملات (سایبری، سیاسی یا اقتصادی) فرو نمیپاشد، بلکه از دل بحران برای بهبود ساختار خود استفاده میکند.
ابعاد اصلی تابآوری رسانهای:
-
تابآوری زیرساختی: توانایی فنی برای آنلاین ماندن و مقابله با حملات سایبری (DDoS) یا قطعی اینترنت.
-
تابآوری محتوایی: توانایی تولید اخبار دقیق و مقابله با موج فیکنیوزها (اخبار جعلی) در زمان آشفتگی.
-
تابآوری اقتصادی: داشتن مدلهای درآمدی متنوع که در زمان رکود یا تحریم، استقلال رسانه را حفظ کند.
-
تابآوری روانی: سلامت روان خبرنگاران و نیروی انسانی که در خط مقدم مواجهه با حوادث ناگوار هستند.
چرا تابآوری رسانهای ضرورت دارد؟
امروزه رسانهها دیگر صرفاً ابزار سرگرمی یا اطلاعرسانی نیستند؛ آنها زیرساختهای حیاتی دموکراسی و امنیت ملی محسوب میشوند. در ادامه به دلایل اصلی ضرورت این مفهوم میپردازیم:
مقابله با سونامی اخبار جعلی (Disinformation)
در زمان بحران، شایعات سریعتر از واقعیت پخش میشوند. تابآوری رسانهای به معنای ایجاد سازوکارهای «راستیآزمایی» (Fact-checking) سریع است.
اگر رسانههای رسمی تابآور نباشند، مرجعیت فکری به دست بازیگران مخربی میافتد که هدفشان ایجاد وحشت عمومی است.
حفظ انسجام اجتماعی در زمان بحران
وقتی زلزله، جنگ یا اپیدمی رخ میدهد، مردم به دنبال منبعی معتبر برای جهتیابی میگردند.
رسانهای که تابآور نباشد و با اولین فشار دچار سوگیری یا فروپاشی شود، باعث افزایش اضطراب اجتماعی و از دست رفتن سرمایه اجتماعی (اعتماد) میشود.
پایداری در برابر فشارهای سیاسی و سانسور
در بسیاری از نقاط جهان، رسانهها تحت فشارهای ساختاری هستند.
تابآوری در اینجا به معنای یافتن راههای جایگزین برای رساندن صدای حقیقت به گوش مخاطب است، حتی زمانی که راههای ارتباطی سنتی مسدود شدهاند.
مؤلفههای ساخت یک رسانه تابآور
برای اینکه یک سازمان رسانهای به سطح مطلوبی از تابآوری برسد، باید استراتژیهای زیر را به کار بگیرد:
الف) تنوع در منابع و پلتفرمها
اتکا به تنها یک پلتفرم (مثلاً اینستاگرام یا یک وبسایت خاص) ریسک بزرگی است.
رسانههای تابآور از استراتژی Multi-platform استفاده میکنند تا در صورت فیلترینگ یا مشکلات فنی در یک شبکه، ارتباطشان با مخاطب قطع نشود.
ب) آموزش مستمر نیروی انسانی
خبرنگاران باید برای کار در شرایط سخت آموزش ببینند. این آموزشها شامل امنیت دیجیتال، تفکر انتقادی برای شناسایی اخبار جعلی و مدیریت استرس در شرایط بحرانی است.
ج) مشارکت جامعه (Community Engagement)
بالاترین سطح تابآوری زمانی حاصل میشود که مخاطب خود را بخشی از رسانه بداند.
رسانههایی که بر پایه اعتماد مخاطبان بنا شدهاند، در زمان سختی توسط خود مردم حمایت میشوند (مثلاً از طریق مدلهای اشتراک مالی یا تامین محتوای شهروندی).
نقش تکنولوژی در تقویت یا تضعیف تابآوری
تکنولوژی یک شمشیر دو لبه است.
از سویی هوش مصنوعی میتواند به شناسایی سریع اخبار جعلی کمک کند (تقویت تابآوری)، و از سوی دیگر میتواند برای تولید «دیپفیک» و حملات پیچیده به کار رود (تضعیف تابآوری).
-
بلاکچین: میتواند برای تایید اصالت عکسها و فیلمهای خبری استفاده شود.
-
کلود (Cloud): زیرساختهای ابری باعث میشوند که سرورهای یک رسانه در برابر حملات فیزیکی یا منطقهای مصون بمانند.
چالشهای پیش رو در مسیر تابآوری
با وجود اهمیت زیاد، مسیر رسیدن به تابآوری هموار نیست:
-
بحران مالی: رسانههای محلی به دلیل مشکلات اقتصادی در حال نابودی هستند که این خود بزرگترین ضربه به تابآوری اطلاعاتی یک جامعه است.
-
فرسودگی شغلی: فشار کاری مداوم باعث خروج نخبگان از بدنه رسانهها میشود.
-
تکنولوژیهای نوظهور: سرعت تغییرات تکنولوژیک گاهی بیشتر از سرعت تطبیق رسانههای سنتی است.
نتیجهگیری: تابآوری؛ بقای رسانه در قرن ۲۱
تابآوری رسانهای دیگر یک انتخاب نیست، بلکه یک استراتژی بقاست.
جامعهای که دارای رسانههای تابآور باشد، در برابر تکانههای سیاسی، اقتصادی و امنیتی، کمتر آسیب میبیند و سریعتر به آرامش بازمیگردد.
تقویت این حوزه مستلزم همکاری میان سیاستگذاران، مدیران رسانه و البته سواد رسانهای مخاطبان است.
پیشنهاد نهایی: اگر به عنوان مدیر یک رسانه یا تولیدکننده محتوا فعالیت میکنید، از خود بپرسید: «اگر فردا دسترسی ما به پلتفرم اصلیمان قطع شود، چقدر طول میکشد تا دوباره به مخاطب وصل شویم؟» پاسخ به این سوال، میزان تابآوری شما را مشخص میکند.
